Test het onwetenschappelijke vinkje
Verschenen in Columns en Opinie, Focus, Kiezen en delen

Boze stemmen op internet richten zich op de gekste dingen. Gisteren was het iets zeer onwaarschijnlijks: de superslurf. Dat is een krom, zout kinderchipje dat een gezondheidslogo op de verpakking heeft gekregen, een vinkje dat op producten staat die een “bewuste keuze” zijn. Dat “kutvinkje” vindt men onwetenschappelijk of zelfs onwettelijk. Op televisie windt Arjen Lubach zich op over de initatiefnemers van de stichting “Ik kies bewust” die achter het vinkje zit: voedselproducenten.
Betekent de inmenging van bedrijven dat het vinkje een groot door de overheid geaccrediteerd marketingcircus is? The proof is in the pudding. Als mensen door het vinkje gezonder gaan eten, zouden we eventuele bijvangst voor de commercie voor lief nemen. En in theorie zou het moeten werken. Als een gemiddeld persoon netjes producten inwisselt voor vinkjes-producten, zou hij 62 procent minder suiker eten. Maar, zegt de scepticus, misschien wisselt die gemiddelde persoon wel niets in, maar koopt lekker twee extra zakjes gezondere superslurven.
De vraag is dus hoe je meet wat het effect van het vinkje is op wat mensen kopen. Het zou kunnen dat een product dat een vinkje krijgt ineens beter verkoopt. De tweede vraag is of dat het gemiddelde boodschappenmandje gezonder maakt. Daarnaast gaan bedrijven misschien betere producten maken om aan de voorwaarden voor een lucratief vinkje te voldoen. En ten slotte kan dit wel of niet de omzet de van de supermarkt (en het huismerk) doen stijgen.
Eén van bovenstaande onderzoeken is uitgevoerd: inderdaad gaan bedrijven harder lopen en maken hun producten gezonder om het vinkje te krijgen. 20% van de producten die een voorganger van het vinkje kregen was vlak daarvoor veranderd van samenstelling. Dat zouden van de 7000 producten met vinkje dus zo’n 1400 producten zijn waarin minder zout, vet of suiker zit – en er wordt achter de schermen vast nog meer geherformuleerd. We kunnen daaruit afleiden dat het vinkje dus een een begeerlijk logo is en waarschijnlijk vaker verkocht wordt.
Direct bewijs daarvoor is er nog niet (of niet gepubliceerd natuurlijk). Er is alleen een scriptie waaruit blijkt dat een vinkje op een product niet tot meer aankoopneiging leidt. Op de website van het vinkje staat nog dat Jaap Seidell onderzoek doet, als voorzitter van de wetenschappelijke commissie, maar hoewel hij al twee jaar voorzitter-af is, heeft hij er nog niet over gepubliceerd. Het onderzoek dat er het dichtste bij komt concludeert dat vinkjes binnen productgroepen misleidend zijn voor consumenten.
De enige manier voor de stichting “Ik kies bewust”, de moeder van het vinkje, om de goedkeuring van minister Schippers onbezoedeld te behouden, is door netjes het effect van het vinkje op het gemiddelde boodschappenmandje te onderzoeken. Oftewel, onafhankelijk en openbaar, door middel van een experiment. Ik vermoed dat grote retailers uit hun bonuskaartenbak met verkoopdata wel wat conclusies kunnen trekken over de vraag of het vinkje voor henzelf lucratief is.
Maar om individueel aankoopgedrag te onderzoeken zou de stichting een experiment moeten doen met een online supermarkt (zoals AH.nl). Hierin zijn verpakkingen en aanbod gemakkelijk aan te passen per persoon. Eén groep consumenten krijgt geen vinkjes te zien, een andere groep wel, en een derde groep ziet bij een ongezond product een popupschermpje met de expliciete suggestie om het om te ruilen voor iets met een vinkje. Een vierde groep krijgt in plaats van vinkjes groene stickertjes. Ik hoop dat we zo kunnen aantonen dat de vinkjes werken (als de groene stickertjes net zo goed werken, zet dat de deur open voor nogal wat concurrerende initiatieven). Maar als we vinden dat de tweede en derde groep meer omzet genereren maar niet aanwijsbaar gezonder inkopen, kunnen we concluderen dat het inderdaad vinkje lucratief is voor zowel producent als supermarkt – maar zijn maatschappelijke doel voorbijschiet. Dan zou minister Schippers haar steun voor de superslurf moeten intrekken.
27.01.2016
22:25
Beste Jaap Seidell, dank voor uw reactie. Ik weet van uw onderzoek – ik mikte specifiek op onderzoek naar de FAQ die op de vinkjessite staat, http://www.hetvinkje.nl/organisatie/vraag-en-antwoord/ “Kijkt de stichting of het gedrag verandert?”. In mijn (gedragseconomisch) oog vallen de onderstaande publicaties in de categorieën “motief/exposure” (1 en 3), “hoeveelheid, geen productkeuze” (5 en 8), “potentieel van het vinkje” (2 en 11), criteria (7), review (10) en keuzegedrag in cafés (6 en 9). Aan nr 4, over productherformuleringen, refereer ik hierboven- dat vind ik zo’n prachtresultaat dat ik me kan voorstellen dat de stichting het consumentengedrag even heeft laten zitten, want dit is pure winst. Maar ik blijf benieuwd naar experimenteel/econometrisch bewijs van de invloed van het vinkje op keuzegedrag.
27.01.2016
14:01
U schrijft: “Op de website van het vinkje staat nog dat Jaap Seidell onderzoek doet, als voorzitter van de wetenschappelijke commissie, maar hoewel hij al twee jaar voorzitter-af is, heeft hij er nog niet over gepubliceerd”. Ik ben inderdaad al een tijd niet meer betrokken bij het Vinkje maar die publicaties zijn er wel (en eenvoudig te vinden). Misschien aanleiding voor een rectificatie ?
1. Vyth E, Steenhuis IM, Mallant SF, Mol ZL, Brug J, Temminghoff M, Feunekes GI, Jansen L, Verhagen H, Seidell JC. Quantitative and qualitative evaluation of a nutrition logo. J Health Communication 2009;14:631-645.
2. Roodenburg AJC, Temme EHM, Davies OH, Seidell JC. Potential impact of the Choices Programme on nutrient intakes in the Dutch population. Nutr Bull 2009;34:318-23.
3. Vyth EL, Steenhuis IHM, Vlot JA, Wulp A, Hoogenes MG, Looije DH, Brug J, Seidell JC. Actual use of a front-of-pack nutrition logo in the supermarket. Consumer’s motives in food choice. Public Health Nutr 2010;13:1882-9.
4. Vyth EL, Steenhuis IHM, Roodenburg AJC, Brug J, Seidell JC. Front-of-pack nutrition label stimulates healthier product development: a quantitative analysis. Int J Behav Nutr Phys Act 2010;7:65
5. Steenhuis IHM, Kroeze W, Vyth EL, Valk S, Verbauwen R, Seidell JC. The effects of using a nutrition logo on consumption and product evaluation of a sweet pastry. Appetite 2010;55:707-9.
6. Vyth EL, Steenhuis OM, Heymans M, Roodenburg A, Brug J, Seidell JC. Impact of nutrition logo for cafeteria menu items on lunchtime food choices at Dutch work sites. J Am Diet Assoc 2011;111:131-6.
7. Roodenburg AJC, Popkin BM, Seidell JC. Development of international criteria for a front of package food labelling system: the International Choices Programme. Eur J Clin Nutr 2011;65:1190-200.
8. Vyth EL, Hendriksen MA, Roodenburg AJ, Steenhuis IH, van Raaij JM, Verhagen H, Brug J, Seidell JC. Consuming a diet complying with front-of-pack label criteria may reduce cholesterol levels: a modeling study. Eur J Clin Nutr 2012;66:510-6.
9. Vyth EL, Van Der Meer EW, Seidell JC, Steenhuis IH. A nutrition labeling intervention in worksite cafeterias: an implementation evaluation across two large catering companies in the Netherlands. Health Promot Int. 2012;27:230-7
10. Vyth EL, Steenhuis IHM, Brandt HE, Roodenburg AJC, Brug J, Seidell JC. Methodological quality of front-of-pack labeling studies: a review and identification of research challenges. Nutr Rev 2012;70:709-20.
11. Roodenburg AJC, van Ballegooijen AJ, Dötsch-Klerk M, van der Voet H, Seidell JC. Modelling of usual nutrient intakes: potential impact of the Choices programme on nutrient intakes in young Dutch adults. Plos One 2013; 8:e72378.