
Over de vraag of vrije wil bestaat vliegen filosofen elkaar al eeuwen in de haren. Minder onenigheid is er over het bestaan van een geloof in de vrije wil. Dat geloof is sinds een jaar of 10 onderwerp van onderzoek door psychologen, waarin een aantal praktische vragen centraal staan. Wat bedoelen we eigenlijk met vrije wil, wie gelooft erin, en hoe belangrijk is het voor onze sociale orde?
De psychologische definitie van vrije wil berust op de uitspraken van proefpersonen. Hun eigen formulering van hun geloof in vrije wil is waarschijnlijk een sterkere motivatie achter hun gedrag dan de definitie van een filosoof. Het blijkt dat de meeste mensen vrije wil niet beschouwen als een fundamentele eigenschap van de mens, maar als een capaciteit tot het nemen van verantwoordelijkheid en autonome beslissingen. Deze capaciteit groeit met ervaring, maar kan je ook worden ontnomen door dwang, ziekte of ouderdom.
Deze definitie betekent dat vrije wil een meetbare grootheid wordt, die nauw gerelateerd is aan bestaande psychologische concepten zoals zelfcontrole. Zij geeft bovendien een handvat om na te denken over het ontstaan van deze capaciteit. Een aannemelijk idee is dat vrije wil is geëvolueerd zodat we beslissingen kunnen nemen in een zeer complexe sociale omgeving. Geloof in vrije wil zou bovendien ook een rol kunnen spelen in de motivatie van sociaal wenselijk gedrag.
Om dat te onderzoeken manipuleren psychologen in experimenten het geloof in de vrije wil, bijvoorbeeld door mensen voor te houden dat wetenschappelijk bewezen is dat vrij wil al dan niet bestaat. Dit soort manipulaties blijkt inderdaad effecten te hebben op sociaal wenselijk gedrag. Zo blijkt scepsis ten opzichte van vrije wil te leiden tot meer bedrog in een cognitieve test, aggressiever gedrag, minder hulpvaardigheid, en minder geneigdheid tot recycling van een blikje frisdrank.
Andere aanwijzingen dat het geloof in vrije wil bijdraagt aan de sociale orde zijn de gevonden correlaties tussen dit geloof en sterkte van schuldgevoelens over slecht gedrag in het verleden, de bereidheid van dat schuldgevoel te leren, dankbaarheid voor de goede gedragingen van anderen, en zelfs met geluk en een verminderde perceptie van stress in het dagelijks leven. Aan de andere kant neemt de bereidheid om anderen te straffen voor slecht gedrag in sommige studies af met het geloof in vrije wil, hoewel dat effect alleen optreedt voor vreemden, en niet voor naasten.
Wie gelooft er in vrije wil? Een studie die twee weken geleden uitkwam in PNAS laat zien dat Amerikanen met een politiek conservatieve oriëntatie sterker in vrije wil geloven dan progressieven. Een eerdere studie vond vooral een sterke correlatie met geloof in de vrije markt, wat natuurlijk goed past bij het idee van eigen verantwoordelijkheid.
Kortom, het geloof in de vrije wil lijkt een belangrijke rol te spelen in zowel de orde in ons hoofd als die in de maatschappij. Mocht ooit definitief bewezen worden dat vrije wil niet bestaat, dan volgt wellicht een sociale zondvloed. In ieder geval weten we dan dat we daar niets aan kunnen doen.
25.07.2015
21:59
Beste Joël,
Je schreef: ’Minder onenigheid is er over het bestaan van een geloof in de vrije wil’.
Maar het is de vraag wat er met deze zin bedoelt wordt. Er is nogal een verschil, of het woordje ‘geloof’ in religieuze zin gebruikt wordt, of alleen maar de betekenis ‘denken dat iets waar is’ heeft.
In het eerste geval zal iemand zeggen: ik heb een vrije wil.
In het tweede geval zal iemand zeggen: ik denk dat ik een vrije wil heb, maar toch twijfel ik er ook in zekere mate aan.
23.07.2015
15:12
An experiment with roundworms showed, that the state(*) of neurons influences the reaction to follow (* which was active, when a new stimulus came into perception). Thus the topic ´free will´ should be discussed again – when different reactions are possible.
http://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150313110402.htm
[Free will? Analysis of worm neurons suggest how a single stimulus can trigger different responses]
Ein Experiment mit Nematoden zeigte, dass nur der Zustand von Neuronen zu dem Zeitpunkt, als ein neuer Reiz kam, über die Reaktion entschied – und zu unterschiedlichen Antworten führte.
23.07.2015
12:20
Hoi Elmar. Het stuk gaat erover wat mensen zelf aangeven onder vrije wil te verstaan en het gevolg daarvan. Een non-discussie over het bestaan van vrije wil is dus precies de bedoeling van de aangehaalde onderzoeken.
23.07.2015
12:02
Vrije wil, het blijft zonder definitie een non-discussie. En ook hier is het weer niet gedefinieerd. Vrij van wat? En in welke mate? Vrij van beïnvloeding door de fysieke structuur van je hersenen? Onmogelijk. Vrij van beïnvloeding door je omgeving? Deels mogelijk. Definitief bewijzen dat de vrije wil niet bestaat kan niet zonder heldere definitie. Voor mij is die er wel. Als je ‘vrij’ definieert als ‘vrij van beïnvloeding door iets buiten jezelf’, dan is het onontkoombaar dat zo’n vrije wil niet bestaat. Want ooit was je er niet, en wat je vervolgens bent geworden, is ontstaan in een samenspel van je genen en je omgeving. Beide vallen die onder ‘beïnvloeding door iets buiten jezelf’. Dus dat type vrije wil kan niet bestaan. Vooruit, tenzij je in een onsterfelijke ziel gelooft die losstaat van het lichaam. Maar daar zijn andere overtuigende argumenten tegen.
23.07.2015
09:15
fgh gfhtr fg