Herwin de placebo-industrie!
Verschenen in Columns en Opinie, Focus, Volkskrant

We moeten af van de chronische misleiding van de patiënt, maar niet van het placebo-effect. Is er een middenweg?
Van bestraald water tot acupunctuur, van homeopathie tot de Biostabil 2000: in Nederland en omliggende ontwikkelde landen hebben we een volledige industrie aan “alternatieven”. Eigenlijk is het een luxeprobleem: een arsenaal aan opties tegen de kwaaltjes waar je, met schoon drinkwater en minimale blootstelling aan gevaarlijke infecties, aandacht voor kan hebben. In degelijk wetenschappelijk onderzoek zijn deze remedies niet aantoonbaar beter dan een placebo, of überhaupt niet eens getest.
Dat is overigens niet wat de industrie zelf beweert. Die fantaseert er volledig nieuwe natuurwetten bij: gebalanceerde energiestromen en water-dat-geheugen-heeft; ook daarvoor bestaat geen enkel bewijs, maar dat mag de pret niet drukken. Sinds 2012 mag in ieder geval het homeopotje bij de drogist geen therapeutische indicatie meer dragen, maar verder is er nog aan alle kanten sprake van consumentenbedrog in de informatievoorziening.
Geen wetenschappelijk bewijs
Sommige alternatieve genezers spelen deels open kaart: op sites en in andere informatiebronnen wordt door een selecte groep behandelaars erkend dat er geen wetenschappelijk bewijs bestaat voor de therapie in kwestie, of zelfs dat de therapie niet bewijsbaar zou kunnen zijn. (Dat laatste is natuurlijk onzin. Hóe een therapie werkt mag misschien lastig te onderzoeken zijn, maar doorgaans is met een simpele experimentele opzet te toetsen óf hij werkt: randomiseer, controleer, blindeer, en vergelijk de resultaten.) Daarnaast is er natuurlijk ook met een beetje kritisch onderzoek genoeg informatie te vinden over het gebrek aan wetenschappelijk bewijs voor de alternatieve therapie.
De klandizie blijft desondanks: voor veel patiënten die zich richten op de alternatieve geneeskunst is wetenschappelijke toetsing simpelweg niet relevant. Anekdotes en een mooi verhaal zijn vaak goed genoeg; de patiënt laat zich larie op de mouw spelden zonder daar echt een probleem mee te hebben. En vaak met resultaat: de poppenkast is een effectieve opwekker van het placebo-effect, en ironisch genoeg bestaat er voor dát effect wel degelijk goed wetenschappelijk bewijs.
Suggestie
Het placebo-effect is een intrigerend fenomeen: enkel de suggestie dat een behandeling succes zou kunnen hebben zorgt al voor verbetering. Bijvoorbeeld door tijdelijke productie van endorfinen die de symptomen van een kwaal lang genoeg onderdrukken tot ons lichaam de onderliggende oorzaak aan kan pakken. Het placebo-effect kan ontzettend sterk werken (er zijn hele operaties gedaan onder placebo-verdoving), en laat vooral zien wat onze eigen verborgen mentale superkrachten zijn. Het is wishful thinking, en de wens wordt vervuld.
Ondanks deze kennis worden placebo’s als daadwerkelijk medicijn maar matig gebruikt in de reguliere gezondheidszorg. Er is een groep artsen die homeopathische middelen gebruikt als placebo, maar het is begrijpelijk dat veel artsen er weinig voor voelen de patiënt voor te liegen. Een echte placebohandel bestaat, buiten de alternatieve wereld, eigenlijk niet.
Het Placebo™
En dat is zonde. Er bestaat zoveel wetenschappelijke kennis over het placebo-effect, dat het eigenlijk idioot is dat de placebo-industrie in handen is van de anti-wetenschappelijke behandelaars. Er is aangetoond dat verschillende placebo’s verschillende niveaus aan effect kunnen bereiken: injecties zijn effectiever dan capsules, capsules werken sterker dan ‘gewone’ pillen, en dokters met witte jassen en overtuigend uitziende medicijnen doen meer dan datzelfde suikertablet van de schappen van de drogist. Ook is er onderzoek dat laat zien dat verschillende placebo’s verschillende toepassingen kunnen hebben: blauwe pillen werken bijvoorbeeld beter dan rode als een kalmerend effect bereikt moet worden.
Dankzij die wetenschappelijke onderbouwing zou er dus voor placebo’s genoeg ruimte moeten zijn in de reguliere zorg. Stel je voor, een dokter in een witte jas, die zegt: “Ik geef je een recept voor Placebo™, dat zou je klachten binnen twee tot vier dagen moeten verminderen. Deze therapie beroept zich op het krachtige placebo-effect, een bekend en bewezen effectieve therapievorm die al millennia in de geneeskunde wordt toegepast. Het placebo-effect maakt gebruik van lichaamseigen krachten die ze induceert door suggestie, en is daarom 100% veilig.”
De dokter kan er in geloven — het is immers een wetenschappelijk aangetoond effect — en draagt dit vertrouwen over aan de patiënt. Voor de patiënt die nu de alternatieve placebo-industrie bezoekt is dat verhaal voldoende, en hoeft een therapie geen werkzame stof te bevatten. En dat deze leugenvrije placebo’s effectief kunnen zijn bewijst een (gecontroleerde, gerandomiseerde) studie uit 2010, waar patiënten met prikkelbare darm aanzienlijke vermindering in pijn rapporteerden, nadat ze, openlijk, een placebo hadden gekregen.
Volksgezondheid
Ook biedt het voordelen voor de volksgezondheid: degenen die voor een verkoudheid of griepje naar de antibiotica grijpen, kunnen nu aan het Placebo™. De antibacteriële werking van een antibioticum is tegen het griepvirus namelijk net zo functioneel als een suikertabletje, en dat suikertabletje vormt geen enkel gevaar voor de volksgezondheid. Veelvuldig gebruik van antibiotica is dat natuurlijk wel. En het is nog goedkoper ook: suikerpilletjes van Placebo™ hoeven niet bedruppeld te worden met dure oplossingen uit de waterschudfabriek.
Kortom, artsen: herwin de placebo-industrie, en geef de patiënt een placebo met een eerlijk verhaal. Het is tijd voor een écht en oprecht alternatief.
17.01.2014
11:55
De reguliere zorg kan denk ik placebo’s pas even effectief inzetten als de ‘alternatieven’, als ze net zoveel tijd en aandacht aan de patiënt besteden als daar gebruikelijk is. Erkenning van het lijden, een verklarend verhaal bij de kwaal en een flinke portie contact: belangrijke ingrediënten die in de reguliere zorg vaak ontbreken.
06.01.2014
12:14
@Marleen: Liegen is m.i. niet ethisch verantwoord — en daar ben ik ook zeer op tegen (zie ook: het probleem met de hele alternatieve industrie die zich op bedrog baseert). Maar een arts kan wel vertrouwen hebben in een placebo-effect, en die kennis & dat vertrouwen overdragen. De arts moet dus wel zeggen dat het om een placebo gaat, maar dit wil niet automatisch betekenen dat de patient niet meer reageert op het placebo: de studie naar prikkelbaredarmsyndroom die ik citeer is daar een voorbeeld van, en er zijn er meer. Misschien werkt het niet zo sterk als wanneer er een heel sprookje opgehangen wordt, maar de kans is groot dat er wel degelijk een effect is. Suggestie is een erg krachtig medicijn.
06.01.2014
11:37
Er is blijkbaar iets dat me ontgaat. Het placebo-effect baseert zich toch op het geloof in de werking van een pil of geneesmethode ? Hoe is het dan mogelijk ‘eerlijk’ te zijn en een patiënt een placebo voor te schrijven ? Als deze een suikertabletje neemt en weet dat het slechts suiker is dan zal dit toch niet veel effect hebben op een verkoudheid of ernstiger kwalen ? Bovendien is het toch niet ethische verantwoord placebo’s voor te schrijven ?
04.01.2014
15:10
Als gelovig mens, geef ik je gelijk!
04.01.2014
14:08
@Richard
…of helemaal niet. Want je stimuleert er wel een industrie mee die zich fundamenteel baseert op leugens.
04.01.2014
13:53
Beste Barbara,
Zelf denk ik ook dat een spectaculair verhaal de effectiviteit van wat wetenschappers het label “placebo-effect” geven, inderdaad zal versterken. En dat kan ten goede of ten kwade gebruikt worden, zoals alles.
Het lijkt me dus een goed advies om het alternatieve circuit zeker niet als eerste optie te nemen als je een kwaaltje hebt, en als je het als laatste optie toch doet, om zowel kritisch als bijzonder voorzichtig te zijn.
04.01.2014
12:26
@André, dank! Die had ik nog niet gelezen, ga ik nu doen!
@Richard, het lijkt me waarschijnlijk dat een alternatieve genezer met een sprookje effectiever is in het bereiken van een placebo-effect dan een dokter die eerlijk vertelt dat het om een placebo gaat. Kwakzalverij gaat echter niet over effectiviteit, maar over de leugens — en ja, ook de schade die daarmee aangericht wordt (zie Sylvia Millecam, en zo nog een arsenaal aan voorbeelden). Ik vind eerlijkheid, waarheid en toetsing ontzettend belangrijk; wat ik frappant vind is dat veel mensen hun schouders ophalen bij die waarden en liever het sprookje hebben.
04.01.2014
10:45
Leuk stuk Barbara. Heb je het vervolgonderzoek van de prikkelbare darmsyndroom studie ook gelezen? Daar vinden de onderzoekers dat een variatie van het gen Catechol-O-methyltransferase (COMT) patiënten meer of minder gevoelig maakt voor het placebo effect. Misschien een idee om patiënten eerst te laten testen voor dit gen
In mijn 23&Me resultaten zie ik dat ik helaas minder gevoelig ben voor het placebo effect. Hierbij de link: http://goo.gl/mjg3ZD
04.01.2014
10:15
Beste Barbara,
Stel dat een dokter de pil voorschrijft met een eerlijk verhaal, en een alternatieve genezer, dezelfde pil met een sterk aangedikt verhaal.
Als na een paar jaar statistisch zou blijken, dat de alternatieve genezer meer succesvol zou zijn dan de dokter, zou je het dan wetenschappelijk correct vinden, om te stellen dat in deze situatie, de arts eigenlijk een kwakzalver is, en de kwakzalver eigenlijk een dokter?
04.01.2014
09:52
@Richard: voor alledrie geldt dat het primair om eerlijkheid gaat. Ook een alternatieve genezer kan een placebo voorschrijven (dat doen ze nu al) — zolang ze er maar bij vertellen dat het om een pil zonder werkzame bestanddelen gaat, die via het placebo-effect zou moeten werken. Dat zou ik al een hele vooruitgang vinden over het consumentenbedrog dat nu plaatsvindt.
04.01.2014
09:27
Hallo Barbara!
Uit dit stuk maak ik op, dat je er een voorstander van bent, als artsen soms een pil genaamd Placebo voorschrijven, waar geen wetenschappelijk bewezen werkzame stof in zit.
Zou een psycholoog deze pil ook van jou mogen adviseren aan haar patiënten, of is zij dan een kwakzalver?
En als een alternatieve genezer deze pil zou adviseren, zou je hem dan nog steeds als een kwakzalver beschouwen?