Afgelopen week werd er in Rotterdam een vrouw gevonden die 10 jaar dood in haar huis had gelegen, een even bizar als verdrietig bericht. In een reflex dacht ik na het lezen: Wie is hier verantwoordelijk voor? Gek eigenlijk, want zou er al een verantwoordelijke gevonden worden, belangrijker is misschien om eens na te denken of dit eigenlijk in mijn eigen omgeving zou kunnen gebeuren. Oftewel, ben ik moreel verantwoordelijk voor mijn buurvrouw die ik nog nooit heb gezien?
Een beroemd gedachte-experiment om na te denken over morele verantwoordelijkheid is het trolleyprobleem, bedacht door de Britse filosoof Philippa Foot in 1967. Het trolleyprobleem stelt mensen voor een fictief moreel dilemma. Stel, je staat van een afstandje te kijken naar een trein die recht op vijf mensen af rijdt. De vijf personen staan op het spoor en kunnen niet weg. Je staat (dit is nou altijd zo toevallig in een gedachte-experiment) naast een hendel en door die over te halen, verandert de trein van spoor. Echter, op het nieuwe spoor staat een nietsvermoedende voorbijganger. Wat doe je? Er zijn twee opties, niks doen en er komen vijf mensen om of de hendel overhalen waardoor één persoon overlijdt. De meeste mensen kiezen voor het hypothetisch overhalen van de hendel. Dat worden er minder als die onfortuinlijke eenling een dikke man is die op het spoor geduwd moet worden en helemaal anders ligt het als een chirurg vijf mensen kan redden door één patiënt te doden.
In eerste instantie gaat dit soort gedachte-experimenten over aantallen, vijf doden is erger dan één. Als je iets langer nadenkt gaat het ook over niks doen tegenover iets doen. Stel, dat er maar één persoon op het spoor staat in plaats van vijf. Dan is de keuze snel gemaakt. Tenzij de nietsvermoedende voorbijganger de antichrist of darth vader is, zullen de meeste mensen als het toch niet uitmaakt liever niets doen. Tot slot biedt het gedachte-experiment een aanknopingspunt om na te denken over de verantwoordelijkheid die hoort bij een waarneming. Als er niemand naar de trein staat te kijken, valt er ook door niemand iets te doen. Als geen enkele buurtbewoner ooit aan de oude buurvrouw denkt of eens aanbelt, heeft ook niemand de verantwoordelijkheid voor haar eenzaamheid, of wel?
Een ander gedachte-experiment is deze: Een inbreker is bezig met een inbraak en ziet iemand op de vloer liggen, buiten westen. Is deze inbreker nu moreel verplicht om 112 te bellen voor een ambulance? Ervan uitgaande dat de inbreker zich na het bellen snel uit de voeten maakt en geen vingerafdrukken achter laat, misschien wel. Maar wat als die inbreker er nooit was geweest? Dan was de gevallen persoon misschien wel overleden. Maakt dat de inbreker dus eigenlijk een held? Nou nee, in principe is een inbreker niet de definitie van heldhaftigheid. Maar als die inbreker nou een bijstandmoeder is met drie kleine kinderen en de gevallen persoon een ontsnapte TBS’er? Dan is het voor de meeste mensen misschien beter te begrijpen als de inbreker de politie niet belt. Maar hoe kunnen we dat soort dingen eigenlijk weten en ben je moreel verantwoordelijk voor iets wat je niet weet?
Wat al deze vragen in ieder geval illustreren is hoe ongelooflijk moeilijk het is om een moreel oordeel te vellen over morele verantwoordelijkheid. Dat een vrouw in Rotterdam 10 jaar dood in haar huis heeft gelegen is vreselijk nieuws maar we moeten maar niet al te veel met de vinger wijzen naar schuldigen of verantwoordelijken. Voor je het weet komt er net een trein aan.
Afbeelding: Generaal Gibson op Flickr- creative commons
Schrijf een reactie
Terry Vrijenhoek en Barbara Vreede
Favoriete stukken
30.12.2013
13:41
Beste Marieke,
Toch wil ik nog even een extra opmerking maken.
De afgelopen 200 jaar is er enorm veel techniek bijgekomen waar wij gebruik van maken, en die techniek heeft onze perceptie van wat sociaal is, ook veranderd.
Zo zijn wij in staat om met de auto 100 km verderop te rijden, een gezellige avond met onze vrienden te hebben, en vervolgens diezelfde avond in ons eigen bed te gaan slapen met een voldaan sociaal gevoel. Terwijl wij onze buren misschien nog nooit gesproken hebben.
Maar wat is een, ik zal maar zeggen, natuurlijk sociaal gevoel? Dit zie je volgens mij in een woonwijk met jonge kinderen. Die kinderen spelen met elkaar, en op die manier kent iedereen in die wijk elkaar. En dit is ook hoe menselijk sociaal gedrag eeuwen lang geweest is.
Mijn conclusie is dus: techniek verbind ons op een synthetische sociale manier, maar als je niet uitkijkt verwijderd het ons terzelfder tijd van onze natuurlijke sociale manier. Want volgens mij zou iedereen minimaal gewoon moeten weten wie zijn of haar buren zijn, en er ook contact mee moeten hebben.
Het is wellicht het verschil tussen een samenleving, en een maatschappij.
20.12.2013
10:47
Beste Richard,
Dank voor je reactie. Ik denk dat ik je nu begrijp al blijf ik het met je oneens.
13.12.2013
11:36
Beste Gijs en Richard,
Bedankt voor jullie reacties. Om te beginnen met een antwoord op een de vraag waarom ik meteen aan verantwoordelijkheid dacht: Ik was daar zelf ook wat verbaasd over. Ik zocht net op Google even op ‘wie is hier verantwoordelijk voor’ en kreeg meer dan 5.8 miljoen zoekresultaten dus ik ben blijkbaar niet de enige. Ik kan er even niet zo snel veel achtergrondinformatie van vinden maar ik zou de volgende stelling willen opwerpen ‘Er is in het huidige Nederland zo veel goed geregeld voor burgers, dat mensen soms vergeten dat ze zelf ook kunnen bijdragen’. Neem bijvoorbeeld de volgende anecdote. Mijn ouders’ buurman stond laatst vol verbazing te kijken toen mijn moeder (heel oudhollands) de stoep voor de deur schrobde en daarbij meteen ook even het stuk van de buren meenam. Zijn reactie was ‘daar hebben we toch de gemeente voor?’. Ik denk dat mijn gedachte bij het lezen van het nieuwsbericht van de vrouw in Rotterdam vergelijkbaar was. Dat af en toe even de oudere buurvrouw checken simpelweg een vriendelijke daad is, daar ben ik het volledig mee eens. Echter, dat het niet gebeurd is in dit geval betekent natuurlijk niet dat haar buurtgenoten geen vriendelijke sociale mensen zijn. Dat is natuurlijk het punt: kun je iets doen aan een situatie die je niet kent?
10.12.2013
18:07
Beste Gijs,
Om je eerste vraag te beantwoorden, seks is iets wat je met z’n tweeën doet, en als er na die situatie opeens de behoefte is om te spreken in termen van rechten of verantwoordelijkheden, dan is er volgens mij vrijwel altijd een gedeelde verantwoordelijkheid. Het verschil van onze interpretatie van Thomson’s stuk is volgens mij als volgt: Jij beschouwt het als een ‘intuition pump’ en ik beschouw het als een soort rekensom.
Ik heb haar stuk inderdaad helemaal gelezen, en het is voor mij zoals iemand die in het begin van een rekensom een fout maakt, en vervolgens doorgaat met rekenen. De rest van die rekensom kan heel logisch overkomen, maar het heeft voor mij geen reële waarde. Volgens mij zijn er wel een paar extreem zeldzame situaties te bedenken waarin abortus een juist besluit is, maar mijn benadering daarin is heel anders dan die van Thomson.
Ik kan me wel voorstellen dat je de situatie van de overleden buurvrouw op een filosofische manier wilt behandelen, en dat is ook prima. Zelf probeerde ik in mijn eerste commentaar aan te geven, dat het in dit soort situaties beter is om wat meer met het (ook vergevende) hart te denken, en wat minder met het hoofd.
10.12.2013
00:49
Beste Richard,
Om met je laatste punt als eerste te beginnen: ik weet zelf niks van sociologie. Ik benaderde de vraag van Marieke over -zoals ik het interpreteer- morele verantwoordelijkheid vanuit filosofisch perspectief. Ten tweede snap ik niet zo goed waarom je “ de medeverantwoordelijkheid van de man” erbij haalt. In het voorbeeld dat ik heb genoemd ging het om het ‘toetsen’ van één specifieke handeling. Natuurlijk is de werkelijkheid gecompliceerder en zullen in real life cases ook andere factoren bij deze ‘toets’ betrokken moeten worden maar ik heb geprobeerd met behulp van het onderscheid wat Thomson maakt tussen het ‘hebben van het recht om iets te doen’ (en daaraan gekoppeld ergens moreel verantwoord voor te kunnen worden gehouden) en een handeling uit ‘kindness’ iets toe te voegen aan de vraag of je verantwoordelijk kan worden gehouden voor het lang dood in huis liggen van de buurvrouw.
Daarnaast vroeg ik mij af of je het stuk van Thomson ook hebt gelezen. Zij behandelt hier namelijk ook situaties waarin de vrouw niet het recht heeft abortus te plegen en dus soms wel verantwoordelijk voor het kind (de violist) is. Dit toepassende op het verhaal van de oude vrouw wordt het weer een andere situatie wanneer jij had beloofd dat je om de week op de koffie zou komen. Jij kan dan moreel verantwoordelijk worden gehouden voor de situatie waarin het stoffelijk overschot van de vrouw die jaren heeft verkeerd. Het ging mij (en Thomson) allerminst om of het experiment overeenkomt met de werkelijkheid (dat is juist het mooie aan gedachte-experimente; ze werken als ‘intuition pumps’ (Dennet)). Ten slotte denk ik dat elk argument in- of expliciet als een verzwaarde dobbelsteen moet worden gezien.
09.12.2013
21:10
Beste Gijs,
De titel van Thomson’s stuk is: “in defence of abortion”, en daarmee geeft ze aan dat het een ‘verzwaarde dobbelsteen’ verhaal is. Zo suggereert zij een neutrale beginpositie, en dat klopt natuurlijk niet. Het was ogenschijnlijk eerlijker geweest om haar verhaal als volgt te laten beginnen:
Stel dat een vrouw een dobbelspel speelt met een man. Als ze wint is haar prijs een drankje dat een heerlijke roes geeft. Als ze verliest mag ze het drankje ook drinken, maar stemt ze ook in verbonden te worden met de violist in het ziekenhuis. (In een heel speciaal geval, wordt ze gedwongen aan het dobbelspel mee te doen, en is het drankje bitter.)
Maar omdat ook deze versie geen enkele rekening houdt met de medeverantwoordelijkheid van de man, zie je dat het hele achterliggende idee van het experiment gewoon krom is.
De conclusie van Thomson is, zoals verwacht, dat de persoon geen enkele verantwoordelijkheid heeft, maar ik begrijp niet waarom jij die uitkomst wilt projecteren op een heel andere, echte situatie, namelijk een vrouw die 10 jaar dood ligt in haar huis.
En ook het trolley verhaal is een ‘verzwaarde dobbelsteen’ verhaal, want er is ook de verantwoordelijkheid van de trein fabrikant, en die van zowel de 5 baanwerkers als de voorbijganger. Want wie werkt er nou aan het spoor, of loopt over het spoor, zonder aan de mogelijkheid te denken dat er een trein aan kan komen?
Wat mij wel opvalt, is dat de implicatie of uitkomst van beide beroemde/beruchte gedachte-experimenten op een werkelijke situatie geprojecteerd wordt, die er nauwelijks op lijkt.
Of is dit gewoon hoe het werkt in de sociologie?
07.12.2013
17:52
Beste Marieke,
Misschien kan het beroemde gedachte-experiment van Thomson helpen met het beantwoorden van je vraag of je moreel verantwoordelijk gehouden kan worden voor -in dit geval- de buurvrouw. De kern van haar stuk is in mijn ogen het onderscheid tussen een morele verplichting (en bijbehorend recht) en een handeling vanuit ‘kindness’.
Mijn interpretatie en samenvatting van het stuk van Thomson is als volgt. Stel je wordt wakker in een ziekenhuis met aan je verbonden een beroemde violist die gebruikt maakt van jou nieren. De violist heeft nierproblemen en moet om te herstellen daarvan een x aantal maanden aan jou in het ziekenhuis vertoeven. Heb jij nu de morele verplichting die x maanden samen met de violist uit te zitten of mag je ook jezelf ontkoppelen, het ziekenhuis verlaten en de violist laten sterven? Ervan uitgaande dat je niet om deze situatie hebt gevraagd zou Thomson zeggen dat het aardig van je is, als je de violist even gebruik laat maken van je lichaam maar dat de violist niet het recht heeft van jou lichaam gebruik te maken. Je hebt dus geen morele verplichting om in het ziekenhuis te blijven en je bent dus ook niet moreel verantwoordelijk voor zijn gezondheid.
Wanneer dit wordt toegepast op de situatie waarin de buurvrouw verkeerde zou ik zeggen dat het aardig van je is om af en toe even met de buurvrouw te praten maar wanneer je dat niet doet, je niet moreel verantwoordelijk voor de gesteldheid van de buurvrouw kan worden gehouden.
Daarnaast was ik benieuwd of je kan omschrijven waarom je direct dacht aan een verantwoordelijke toen je het bericht van de overleden mevrouw las.
Tekst Thomson: http://spot.colorado.edu/~heathwoo/Phil160,Fall02/thomson.htm
03.12.2013
18:28
Beste Marieke,
Je schreef: ”Wat al deze vragen in ieder geval illustreren is hoe ongelooflijk moeilijk het is om een moreel oordeel te vellen over morele verantwoordelijkheid.”
Maar misschien is het probleem wel, dat sommige mensen er voor kiezen om alleen maar in wetenschappelijke of filosofische zin te denken over moraliteit.
Stel dat iedereen in Nederland zich sociaal betrokken genoeg voelde, om eens per jaar een praatje met de buren te maken. Slechts één keer per jaar. Dan had bijvoorbeeld die vrouw daar geen 10 jaar lang gelegen.