
Op steeds meer levensmiddelen, cosmetica en voedingssupplementen staat het in vette letters: mét antioxidanten. Zo worden we overgehaald om dat duurdere, maar ogenschijnlijk gezondere pak vruchtensap te kopen. Want antioxidanten zijn goed. Toch?
Zoals zo vaak blijkt het niet zo eenvoudig. Ja, antioxidanten kunnen veel goeds betekenen voor ons lichaam. Ze neutraliseren vrije radicalen: reactieve zuurstof-bevattende moleculen. Deze zijn betrokken bij allerlei lichaamsprocessen, maar ze kunnen ook schade veroorzaken aan bijvoorbeeld DNA. Dit kan celdelingprocessen verstoren, soms met kanker als gevolg. Gelukkig beschikt ons lichaam over mechanismen om celschade door vrije radicalen te beperken. Cellen met een overschot aan vrije radicalen worden door geprogrammeerde celdood opgeruimd. Antioxidanten helpen bij deze zuurstofradicaal-neutraliserende mechanismen.
Antioxidanten hebben de reputatie dat ze kanker kunnen voorkomen. Hoewel onderzoek dit effect vaak niet bevestigde of zelfs ontkrachtte, is de algemene indruk ‘beter teveel dan te weinig’. Iedereen wil immers kanker voorkomen en vooral als het gevaar met een pilletje geweken is. Het is de vraag of dat een handige benadering is. Antioxidanten hebben mogelijk ook negatieve effecten.
Dr. James Watson waarschuwde onlangs in Open Biology dat overmatige consumptie van antioxidanten mogelijk meer kwaad dan goed doet, vooral voor kankerpatiënten. Watson kreeg in 1962 samen met dr. Francis Crick en dr. Maurice Wilkins de Nobelprijs voor het ontrafelen van de moleculaire structuur van DNA. Dat levert natuurlijk respect op van vakgenoten, hoewel hij ook een controversiële reputatie geniet: hij doet nogal eens ongenuanceerde uitspraken (André Boorsma schreef er recent ook over). Zijn huidige betoog houdt hij echter na decennialange ervaring in kankeronderzoek en daarmee het overwegen waard.
Watson poneert de stelling dat antioxidanten een effectieve behandeling van kanker verhinderen. De werkzaamheid van zowel bestraling van een tumor als van veelgebruikte chemotherapie (elesclomol) blijkt het resultaat van vrije radicalenproductie, dat celdood veroorzaakt. In 2008 bleek al in een celkweekstudie dat antioxidanten het opruimen van kankercellen remmen. Een resultaat verkregen in een celkweekexperiment kan niet direct vertaald worden naar de menselijke situatie, maar het is een indicatie dat antioxidanten de werking van een kankertherapie kunnen belemmeren. Een screening naar stoffen die specifiek kankercellen doden maar normale cellen met rust laten, onthulde een stof die zijn werkzaamheid dankt aan het neutraliseren van belangrijke cellulaire antioxidanten. Mogelijk stapelen cellen in vergevorderde kankerstadia niet de minimale hoeveelheid vrije radicalen op die normaalgesproken de zelfmoordmechanismen in gang zetten, omdat deze tumoren hoge niveaus antioxidanten produceren. Volgens Watson kan dit verklaren waarom ze zo moeilijk te behandelen zijn.
Dr, Watson benadrukt dat het vooralsnog onduidelijk is in hoeverre en voor welke typen kanker een dergelijk mechanisme geldt. Maar hij roept onderzoekers op dit verder te onderzoeken, in plaats van strategieën te blijven volgen die weinig doorbraken in de behandeling van kanker hebben opgeleverd.
Dr. Piet Borst is emeritus hoogleraar klinische biochemie en was wetenschappelijk directeur van het Nederlands Kanker Instituut (NKI) tot zijn pensioen in 1999. Hij is nog altijd actief als moleculair bioloog in het NKI, waar hij multidrug-resistentie van kankercellen onderzoekt.Gevraagd naar zijn visie op Watsons artikel zegt Dr. Piet Borst dat het onzin is, omdat de meeste kankermiddelen niet werken via het genereren van vrije radicalen. Voor de gentherapieën waar hij aan werkt geldt dat inderdaad. Hij voegt eraan toe dat Watson ook gewoon erg oud (84) aan het worden is (sprak de 79-jarige).
Het moet blijken of het allemaal onzin is. Een maand na publicatie is op internet nog geen levendig debat losgebarsten, maar wie weet wat zich afspeelt in ziekenhuisgangen en laboratoria. De tijd zal leren of relevant onderzoek volgt, geïnspireerd op Watsons oproep, of dat we het als een roep om aandacht van een oude man moeten zien.
Interessant genoeg publiceerden Britse onderzoekers ongeveer tegelijkertijd dat vrije zuurstofradicalen cruciaal zijn voor het opnieuw aangroeien van de staart van kikkervisjes nadat ze deze zijn verloren. Grote hoeveelheden kwamen ervan vrij na staartamputatie. Na neutralisatie van de radicalen door antioxidanten trad geen weefselregeneratie op. Dit is nog een indicatie dat de natuur vrije radicalen soms een belangrijke rol toekent.
Moeten we dus bij antioxidanten uit de buurt blijven? Nee. Ze blijven veel goeds doen in ons lichaam. Maar we moeten ook niet overdrijven, vooral omdat de preventieve werking tegen kanker nooit overtuigend is aangetoond. Een gezond en gevarieerd dieet levert voldoende antioxidanten. Dan is het een vreemd besluit om geld uit te geven aan onnodige risico’s.
16.02.2013
23:37
Het is jammer dat goede studies zo lang duren. Misschien zegt leeftijd dan wel wat?
Ook al is het verhaal van 2004 het is nog steeds valide http://www.cancer.gov/cancertopics/factsheet/prevention/antioxidants
Dat James Watson’s uitspraak zo weinig impact heeft op het internet is misschien gerelateerd aan het feit dat er weinig over te zeggen is. Omdat uiteindelijk de kennis ontbreekt. Of, omdat wat hij schrijft, dat bij late-stage kanker en daarbij gebruikte oxideerde kanker bestrijdings therapieën en reactieve oxygen species ROS juist door anti oxidanten wordt tegengewerkt een heel specifiek opmerking is?
12.02.2013
18:05
Beste Ton,
Ik begrijp je interesse in dit onderwerp. Helaas is er nog geen eenduidig relevant voedingsadvies, behalve normaal gezond en gevarieerd eten.
Watson heeft een theorie verkondigd en is er weliswaar van overtuigd dat deze meer aandacht verdient van onderzoekers, maar hij geeft zelf ook in zijn betoog aan dat het nog verre van zeker is. Het moet dus ook nog blijken hoe controversieel zijn theorie is. Misschien blijkt het deels wel interessant, en deels niet, omdat niet alle therapieën werken via generatie van vrije radicalen. Het is nog te vroeg hier keihard over te oordelen denk ik. De wetenschappelijke aanleiding voor zijn theorie beschrijft hij in detail. Het moet gewoon nog onderzocht worden of dit een relevant aanknopingspunt is voor nieuwe therapeutische strategieën.
Het enige dat bij mijn weten momenteel bekend is tav voedingsadviezen bij kanker is dat de werkzaamheid van extra antioxidanten innemen nooit is aangetoond.
Ik heb geprobeerd de onzekerheid genuanceerd aan te geven. Ik begrijp dat vele kankerpatiënten meer houvast willen, maar ik vrees dat dat er helaas gewoon nog niet is.
Ik ben benieuwd welke wetenschappelijke commentaren je hebt gevonden, omdat ik zelf nog niet zoveel discussie onder wetenschappers zag online. Wil je wat links posten?
12.02.2013
16:53
Als prostaatkankerpatient ben ik bijzonder geïnteresseerd in publicaties die betrekking hebben op kankerbestrijding e.d. Omdat over de voeding voor kankerpatienten weinig tot geen uitgesproken adviezen worden gegeven waar het betreft het innemen van voedingssuplementen en bij de behandeling wordt geadviseerd gewoon door te gaan met het innemen van vitamine C, was ik aanvankelijk nogal gealarmeerd door de theorie van prof Watson. Door raadpleging van diverse wetenschappelijke commentaren op de studie van Watson, ben ik tot de conclusie gekomen dat de soep blijkbaar niet zo heet wordt gegeten als die werd opgediend. Terecht werd er onder andere op gewezen dat de ongenuanceerse publicatie bij vele kankerpatienten zoniet grote schrik heeft veroorzaakt, dan toch verwarring heeft gezaaid. Het is dan ook jammer dat de medische wereld die met kanker te maken heeft, zich niet ondubbelzinnig over deze controverse uitspreekt.
09.02.2013
17:19
Leuk stuk Judith. Ik was op congres afgelopen week, en zag een praatje van Michael Ristow (http://en.wikipedia.org/wiki/Michael_Ristow) Hij doet onderzoek naar het effect van Caloric Restriction (C.R. het eten van minder calorieën dan strikt genomen noodzakelijk) op veroudering in de rondworm (C. Elegans). CR in de worm zorgt dat ze ouder worden maar ook dat er meer zuurstofradicalen worden gevormd, grappig genoeg doen anti-oxidanten het effect van CR op veroudering weer ten niet. Anti-oxidanten hebben in wormen een negatief effect op veroudering! In beetje in de lijn van het betoog van Watson.