Vrije wil bestaat, zeggen Erasmus en Dennett
Verschenen in Columns en Opinie, de Groene Amsterdammer, Focus, Nieuws

Bestaat vrije wil? Het is een vraag die in de loop van de geschiedenis tot hevige debatten heeft geleid en deze zijn niet uitgewoed. In de renaissance kwamen de argumenten uit de bijbel, en domineerden Luther en Erasmus de discussie. In onze tijd wordt het debat voornamelijk gevoerd op basis van kennis uit wetenschappelijk onderzoek.
Een van de prominente deelnemers aan het huidige debat over vrije wil is de filosoof Daniel Dennett, onlangs in Nederland om de Erasmusprijs te ontvangen, een jaarlijkse prijs voor iemand die een buitengewoon belangrijke bijdrage heeft geleverd op cultureel, sociaal of sociaal-wetenschappelijk terrein. In Nederland is Denett bekend van de televisieserie ‘Een schitterend ongeluk’ van de VPRO, waarin Wim Kayzer met zes wetenschappers over bewustzijn, wetenschap en filosofie sprak. Ik zag de serie als tiener in 1993 en mijn fascinatie voor wetenschap en denken over wetenschap groeide tijdens het kijken en bediscussiëren van de afleveringen.
Erasmus en Dennett staan aan dezelfde kant in het debat: zij geloven in het bestaan van vrije wil. Luther had in de vroege zestiende eeuw stoutmoedig gesteld dat vrije wil niet bestaat. Al onze acties worden door god bepaald; wij zijn slechts zijn gereedschap. Erasmus, tijdgenoot van Luther, vond dit een zeer zorgelijke opvatting. Hij was bang voor ontwrichting van de samenleving, wanneer men niet meer verantwoordelijk zou zijn voor de eigen daden. Erasmus en Luther voerden het debat met interpretaties uit de bijbel, de onbetwiste autoriteit.
Bij het huidige debat komen de argumenten uit wetenschappelijke hoek en speelt de bijbel geen rol meer. Prominente hersenwetenschappers, psychologen en anderen verklaren dat vrije wil een illusie is. Zij zijn deterministen: alle gebeurtenissen worden onder invloed van de natuurwetten bepaald door voorafgaande gebeurtenissen. Improvisatie is onmogelijk.
Dennett gelooft daarentegen dat vrije wil en determinisme logisch met elkaar verenigbaar zijn. Hij is een zogenaamde compatibilist en net als Erasmus vreest ook hij dat zonder vrije wil de maatschappij een zooitje wordt. Een compatibilist vindt een actie uit vrije wil, wanneer deze uit eigen overtuigingen en verlangens plaats heeft. Hij is een zachte determinist, geen goddelijke interventie, maar ook geen koude voorspelbaarheid van ons gedrag. Een voorbeeld (naar Dennett): 1) Ik ga naar mijn huisarts en hij adviseert me magere melk te drinken. In de supermarkt koop ik magere melk. 2) In de supermarkt zie ik een pak magere melk met een spannende foto van Kirsten Dunst. Ik koop magere melk. 3) In de supermarkt loop ik langs de zuivelafdeling, een geheime microchip in de magere melk beïnvloedt mijn hersenen. Ik koop magere melk.
Voor Dennett bestaat alleen in het derde geval geen vrije wil. In alle andere gevallen werd mijn keuze inderdaad beïnvloed, maar bepaalde ik bewust wat ik ging doen. Ik had ook anders kunnen kiezen en evolutie heeft ervoor gezorgd dat ik dat soms ook doe, zegt Dennett. Het kan namelijk zeer nuttig zijn om voor je tweede keuze te gaan en niet altijd te laten blijken wat je echt graag wil. Anders zullen anderen (melkverkopers, minaars, katten) je uitbuiten. En als we soms onverwachts uit de hoek kunnen komen, zijn we ook verantwoordelijk voor onze daden.
Volgens Dennett heeft onderzoek aan de hersenen het bestaan van dit type vrije wil niet in gevaar gebracht. Alleen onder zeer gecontroleerde omstandigheden kan een hersenonderzoeker soms voorspellen welke ‘random’ keuze iemand gaat maken. Of zoals hijzelf schrijft in zijn Erasmusprijs essay : “don’t play rock, paper, scissors for money with anybody when your head is inside an fMRI machine!”
10.01.2015
13:45
Aan allen:
vergeet niet dat tot ongeveer vijf seconden vooraleer je ook maar bewust of onbewust een beslissing maakt je brein al ‘weet’ wat er zal beslist worden.
Als ik je in een fmri scanner plaats, dan kan ik vijf seconden eerder dan jou weten wat jij zal doen!
Zelf met ’1) Ik ga naar mijn huisarts en hij adviseert me magere melk te drinken. In de supermarkt koop ik magere melk.’
Staat het al vast op het moment dat de dokter je adviseert dat je het zal kopen.
Hetzelfde met ’2) In de supermarkt zie ik een pak magere melk met een spannende foto van Kirsten Dunst.’
De eerste maal dat je Kirsten Dunst zag op tv stond het al vast dat je het pak melk ging kopen!
En nu ga ‘k verder blokken
25.05.2013
17:27
-Laat antwoord :
-Alles is gedetermineerd : wij zelf kunnen extern gedetermineerd worden door de omstandigheden van buiten uit ; en we zijn dat ook intern door de in onze hersenen opgeslagen ideeën-processen .
-Aldus is alles causaal en misschien ook wel finaal gedetermineerd – (alles is een logische evolutie van een absolute idee-Hegel) …
-Zijn we dan nog verantwoordelijk ?
-Misschien ethisch gezien niet ; maar gezien alles volgens de absolute logica verloopt ; is het ook logisch, dat de maatschappij degene, die misdoet, en minder past in het geheel, afzondert van de maatschappij zelf .
-Vroeger paste men de doodstraf toe ; nu zondert men eerder af…
06.01.2013
01:33
@Valère,
“een vrije wil en een vrije handeling van de mens zou de ganse ketting en logica van ‘oorzaak en gevolg’ e.a. te niet doen ; en zou bijgevolg alle wetenschap en ratio ongedaan en onmogelijk maken .”
Ik snap dit niet helemaal. Zou je dit kunnen toelichten of anders een linkje/bron kunnen geven waar ik hier meer over kan vinden. Alvast bedankt!
13.12.2012
09:51
@Richard
…en ik respecteer jouw mening. Bedankt voor de gedachtewisseling.
12.12.2012
18:22
Beste Corneel,
Wat je zegt klopt volledig… als God een wetenschappelijk definieerbaar (en dus ook meetbaar en wetenschappelijk manipuleerbaar) object zou zijn. Verder ik respecteer je mening, en ik geef je graag het laatste woord.
12.12.2012
09:53
@Richard
Ik ben dol op diep nadenken, en ben blij dat je me van repliek wil dienen.
Maar je draait de zaken om. Ik geef toe: als ik ergens geen stoel zie, maak ik de aanname dat er niet toch stiekem een onzichtbare stoel staat. Maar die laatste positie vind ik toch niet gelijkwaardig aan de eerste. Evenzo is er, voor zover mij bekend, geen bewijs voor het bestaan van God. Gelovigen accepteren het bestaan van God puur op basis van overtuiging. Dat is prima, maar dat feit maakt van atheisten geen gelovigen. Immers: iets niet accepteren zonder bewijs is geen daad van geloof.
11.12.2012
18:37
Hoi Corneel,
Het is mooi om te zien, dat je bereid bent om zo diep na te denken
Maar volgens mij maak je toch een denkfout. Want atheïsme is niet gebaseerd op een feit, maar op een aanname. De aanname dat God niet bestaat. En dus is atheïsme in de absolute kern, een geloof.
11.12.2012
11:44
-Onze ‘ratio’ verplicht ons om alle vrije handelingen van de mens te loochenen, daar ze dwars staan tegen alle wetenschap en logisch denken .
-Zo vergaat het ook zij, die geloven in allerlei mythen of in een persoonlijke god, die dan almachtig of oneindig goed moet zijn, zodat ook hier alle logica en wetenschap genegeerd wordt.
11.12.2012
09:48
@Richard
Ik meende dat je verrast was door de positie van Daniel Dennett, maar ik was dus abuis. Sorry.
Wat betreft het andere punt: Dat ben ik absoluut niet met je eens. Atheisme is geen geloof. Gelovigen accepteren bepaalde beginselen op basis van geloof (uiteraard), zoals het bestaan van een omnipotente schepper. Niet-gelovigen (atheisten) doen dat niet. Er hoeven geen fantastische supposities geaccepteerd te worden om niet-gelovig te zijn: what you see is what you get. Die twee posities zijn absoluut niet equivalent. Niet-gelovig zijn is dus juist geen geloof (de naam zegt het al een beetje).
10.12.2012
18:47
Beste Corneel,
Je vraag waarom een vrije wil niet verenigbaar zou zijn met atheïsme, is een vraag die je aan een determinist moet stellen. Als christen kan ik hem niet beantwoorden. Er zijn waarschijnlijk ook christenen die vinden dat een vrije wil niet verenigbaar is met een geloof in God.
Om je tweede vraag te beantwoorden: Atheïsme is een geloof in de afwezigheid van een God of goden. En dit bepaald hoe atheïsten denken en doen in hun leven. En dat kan heel verschillend zijn, door wat ze nog meer geloven, zoals wel of geen vrije wil voor de mens.
10.12.2012
17:11
@Richard
Waarom zou atheisme niet verenigbaar zijn met het bestaan van een vrije wil? Dat snap ik niet.
En waarom zou atheisme een geloof zijn? De term lijkt me vrij duidelijk: a-theisme: Geen geloof in God(en). Atheisme is juist de afwezigheid van geloof, toch?
10.12.2012
09:55
-Neen, een vrije wil en een vrije handeling van de mens zou de ganse ketting en logica van ‘oorzaak en gevolg’ e.a. te niet doen ; en zou bijgevolg alle wetenschap en ratio ongedaan en onmogelijk maken .
–Maar het is wel zo dat alles in één vorm ( ons niet bekend ) van bewustzijn en van logica verbonden is ; en dat ook wij slechts deel-momenten in dit universeel bewustzijn zijn
-En het is ook zo, dat dat ene bewustzijn niets anders is dan de ‘wil’ van de absolute logica zelf …
-En ook voelen we ons ‘vrij’ als we het best met die algemene logica mee-evolueren .
09.12.2012
15:12
Het geloof in vrije wil is een dogma. En Daniel Dennett is een dogmaticus. Hij kan net zo goed boeken schrijven dat er zeemeerminnen, eenhoorns en flogiston bestaan.
09.12.2012
12:05
-De wet van oorzaak en gevolg en zelfs die van de logische finaliteit is universeel, ook in de mens , als deel van de natuur en van het universele ‘zijn’ .
-De mens is zeker door het externe gedetermineerd ; maar ook door het interne van de in zijn brein opgeslagen processen en ideeën wordt hij bepaald en beperkt ..
-En het verloop van die absolute logica volgen is de categorische imperatief, die hem dan ook het beste gevoel van vrijheid geeft, terwijl hij door die alles bepalende logica en bewustzijn geleid wordt .
-En het is zijn ethische plicht zich de best logische processen van denken, doen en leven eigen te maken (cfr. de gewetens vorming bij de christenen) …
09.12.2012
11:19
Beste Yuri,
Bedankt voor je antwoord. Ik kan me ook wel voorstellen dat je mijn opmerking off-topic vond.
Zelf zie ik het verschil tussen een determinist, Dennett en Erasmus, zoals het verschil tussen een kever, een kat, en een duif.
De kat zegt tegen de duif, Ik heb een staart, en jij hebt een staart, dus dat is wel mooi om te zien. Waarop de kever lachend zegt, ik heb geen staart, en die heb ik ook helemaal niet nodig. En volgens mij is die staart niet echt een bindend element tussen jullie twee.
Het is een feit dat wij allemaal mensen zijn, en het is belangrijk dat wij allemaal door een deur kunnen gaan. Vanuit de evolutie bekeken kan je zeggen, een mens is een dier. Maar terzelfder tijd heeft geen enkel dier de kwaliteiten van een mens. Zo is het heel gemakkelijk voor een mens, om lager te zijn dan het laagste dier. (Dit zie je in een oorlog.) Maar hij kan zich ook eenvoudig boven alle dieren verheffen. (Dit zie je in kunst en geloof.)
Problemen bij mensen zie je dikwijls, als een bepaalde groep zich een bijzondere positie aanmeet. Dat soort mensen vind je in alle religies, maar je vindt ze ook in het atheïsme. Dit soort atheïsten vinden dat zij een positie hebben, waartegen alle geloven zich moeten meten. En het zou volgens mij veel constructiever zijn, als zij zich als een klein groepje gelovigen zouden zien, tussen alle andere geloven in.
Het verschil tussen deterministen en compatibilisten, zouden zij simpelweg als de evolutie van het atheïsme kunnen zien.
Zelf heb ik niks tegen welke overtuiging dan ook, binnen mijn bredere familie zijn er gelovigen, atheïsten en agnosten, en wij kunnen het prima met elkaar vinden.
08.12.2012
16:33
Hallo Richard, ik wilde in dit stuk vooral laten zien dat de discussie over vrije wil, ondanks totaal verschillende uitgangspunten, wel dezelfde meningen kan vertegenwoordigen. Erasmus vanuit het geloof, Dennett vanuit de wetenschap. Of vrije wil bestaat en of je determinist bent of compatibilist zegt volgens mij niet iets over het type atheist dat je bent. Dit stuk is dan ook vooral een zeer korte samenvatting van dingen waar Dennet uitgebreid over geschreven heeft, zoals consciousness explained bv.
06.12.2012
18:23
Als Dennett zegt, dat de maatschappij zonder de vrije wil een zooitje wordt, dan geef ik hem gelijk.
Maar als christen brengt hij mij in verwarring, want er zijn dus blijkbaar deterministische, en compatibilistische atheïsten. Welke van deze twee stromingen zijn nu de ware atheïsten?
Hoe dan ook, Dennett toont hiermee wel aan dat atheïsme ook maar een geloof is. In die zin, lijkt hij weer meer op Luther, dan op Erasmus.