Waarom “complotdenken” niet zomaar afgeserveerd moet worden
Verschenen in Columns en Opinie, Nieuws
Opiniestuk n.a.v. interview prof. dr. H. Schellekens in de Volkskrant d.d. 11-08-12
Als ik een doorgewinterde “complotdenker” was – en ik zou de mainstream media nog lezen – dan was ik afgelopen zaterdag van mijn stoel gevallen bij het lezen van het interview met prof. dr. Huub Schellekens. (VK, 11-08-12). Een hoogleraar Medische Biotechnologie aan de Universiteit Utrecht, en lid van het College ter Beoordeling Geneesmiddelen, die de misstanden rond de farmaceutische industrie grondig aankaart! “Medicijnfabrikanten krijgen geld voor gebakken lucht” kopt het artikel sensationeel. En even verderop: “de ontwikkeling van een weesgeneesmiddel kost eigenlijk geen drol”. We betalen op jaarbasis zelfs “een miljardje of 5,6 te veel” aan medicijnen. Geld, dat deze “bedrijven aan de bescherming van hun positie besteden”. Waar is de politiek, zou ik mij retorisch afgevraagd hebben. Maar helaas, “Tweede Kamerleden [zijn] niet helemaal immuun voor wat er gebeurt” en “om de een of andere reden slaat het onderwerp niet aan” stelt Schellekens spijtig. Zie je wel, het is één groot complot, zou ik geconcludeerd hebben.
Nu ben ik geen complotdenker, maar socioloog en promoveer ik aan Erasmus Universiteit Rotterdam op – kort door de bocht gesteld – dit “complotdenken”. In het etnografische onderzoek waar ik nu midden in zit kom ik geregeld in contact met deze mensen die in meer of mindere mate complotten zien achter de gang van zaken rondom een hoop hedendaagse fenomenen. Inderdaad, soms gaan de verhalen over UFO’s, graancirkels en buitenaardse wezens, maar eigenlijk veel vaker vertellen zij over de perverse werking van onze eigen technologieën, industrieën en instituten, en kunnen zij hier vaak geen andere verklaring voor vinden dan die van een complot. Zo spreken zij over het inherent corrupte financiële systeem debet aan de “crisis”, of over de voedingsmiddelenindustrie die ons op grote schaal vergiftigt (denk aan bepaalde E-nummers). En uiteraard vertellen zij ook over de farmaceutische industrie die miljardenwinsten maken met medicijnen die ofwel niet eens echt goed werken (zoals anti-depressiva) of zelfs gevaarlijk zouden zijn (zoals allerlei vaccinaties).
Natuurlijk gaat het mij hier – en in mijn promotieonderzoek – niet om het wel of niet gelijk hebben van deze mensen, dat zou sociologisch gezien niet erg interessant zijn. Maar wel gaat het mij om hoe bepaalde ideeën, verhalen, kritieken gediskwalificeerd en uitgeschakeld worden door het label “complottheorie” opgeplakt te krijgen. Kennis kent namelijk geen inherente waarheid of legitimiteit, waar verkrijgt deze vanuit de theoretische en sociale context waar deze in zichtbaar wordt. Bovendien is kennis, simpelweg gesteld, ook (politieke) macht. In mijn onderzoek staat dan ook centraal hoe dit proces van legitimering en discreditering van kennis precies werkt, waarbij ik onderzoek hoe verschillende publieken zich mobiliseren rondom bepaalde issues en hieromheen kennis produceren die uiteraard gerelateerd is aan hun belang en (machts)positie in dit veld van kennisproductie. En ik kan u vertellen dat wanneer uw beklag of belang als “complottheorie” bestempeld wordt, er weinig van waarde over blijft: u bent moreel en politiek uitgeschakeld.
Een treffend voorbeeld is de weerstand tegen het baarmoederhalskankervaccin waardoor de inentingscampagne van het RIVM in 2009 geen groot succes was. Zo stelden Anneke Bleeker en haar beweging “verontrustemoeders.nl” grote vraagtekens bij het nut en de veiligheid van deze inentcampagne: het zou slecht, of überhaupt niet werken, het zou een hoop gevaarlijke bijwerkingen hebben, en bovendien zou een grootscheepse inentingsactie niet echt nodig zijn maar vooral de verkoopcijfers dienen van de grote farmaceutica die hier ook nog eens veel te veel voor zouden rekenen. Kortom, praktisch dezelfde bezwaren zijn als die professor Schellekens afgelopen zaterdag in de Volkskrant etaleert. Toch werd mevrouw Bleeker in de meeste media als gevaarlijk paranoïde complotdenker weggezet, die ons zou terugvoeren naar, om met de woorden van Elsevier-wetenschapsjournalist Simon Rozendaal te spreken, “de irrationaliteit van de middeleeuwen” (Elsevier, 26-03-2011).
“Moeten we dan maar elke paniek van deze paranoïde mensen geloven en onze moderne samenleving te gronde laten richten?” hoor ik u (misschien) al roepen. Natuurlijk niet, zou ik zeggen, maar we kunnen wel hun sociale en politieke kritiek als agenderende macht gebruiken. In een tijd waar, zoals collega socioloog Willem Schinkel in “De Nieuwe Democratie” uitgebreid betoogt, de macht en kracht van de “markt” en de “media” onze democratie regeert, en wetenschappelijke kennis een steeds belangrijkere politieke rol speelt, zou de productie van kennis democratischer geregeld moeten worden. Niet iedereen heeft namelijk evenveel (financiële) mogelijkheden om zijn of haar gelijk aan te tonen, en dat van anderen in diskrediet te brengen. Hierdoor ontstaat de nogal scheve situatie waar de balans vaak in het voordeel van de grote industrie uitvalt. Welnu, om met de woorden van Schinkel te spreken: “het geld is al goed vertegenwoordigd – het publieke belang moet als tegenmacht georganiseerd worden” (p. 185). Één mogelijkheid daartoe zou een meer democratisch geregelde kennisproductie zijn, waar de stem van “verontruste moeders” niet als “complottheorie” afgeserveerd wordt, maar zich eerlijk kan mobiliseren in dit veld van kennisproductie.
Jaron Harambam is promovendus Sociologie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam
23.11.2016
17:16
Veel herinneringen kwamen boven na het lezen van dit stuk.
Kreeg het vandaag van diverse kanten in mijn mailbox aangereikt.
Wat een fantastische eind gedachte. Super! Helemaal blij mee.
23.11.2016
08:49
De balans van je geweten, heb jezelf in de hand.
03.09.2012
16:18
De wereld staat stijf van de complotten.
Als je kan lezen en schrijven en je serveert alles wat je niet aanstaat af als een complot ben je lui of dom of een internet trol.
03.09.2012
07:09
Het probleem is dat de overgrote meerderheid van de mensen een te laag IQ heeft om de vele complotten in deze wereld (zelfstandig) te kunnen doorzien.
Het is zelfs zo dat alle problemen in deze wereld in stand worden gehouden door domme mensen.
(En een opleiding zegt niets over het IQ. Iedereen kan in principe iets aanleren… Maar niet iedereen kan dus goed zelfstandig nadenken!)
01.09.2012
01:46
@wankerchierf:
“Feiten” zijn hedentendage waar politieke en geldelijke belangen zwaar wegen nog maar relatief te nemen. Wie heeft er gelijk en wie verkoopt er lulkoek. Dat is namelijk maar moeilijk te zeggen.
Ik geloof dat mensen dit over het algemeen ook wel aanvoelen en daarom naast de kant en klare aangereikte “feiten” via de overheid en andere luiken. Zelf gaan nadenken over de mogelijke andere oorzaken met betrekking tot een probleem.
PS. 9-11 was an inside job!
31.08.2012
16:14
excuses… @joran moet zijn @Jaron
31.08.2012
16:13
@joran
Ik ontken niet dat er problemen zijn met het achterhouden van onderzoeksresultaten door de farmaceutische industrie e.d., hoewel ik twijfel of dit ‘common practice’ is.
Ik reageerde op jouw voorstel om complotdenkers ‘agenderende macht’ te geven. Dat vind ik een slecht idee, omdat het probleem met complottheorieën is dat ze afleiden van ‘waar het echt om gaat’ en geworteld zijn in onverdraagzaamheid en fanatisme.
http://www.publiceye.org/conspire/toxic2democracy/Toxic-2D-all-rev-04.pdf
Complotdenkers zijn niet voornemens om deel te nemen aan ‘democratisch geregelde kennisproductie’. Ze zijn anti-wetenschappelijk, ze erkennen de wetenschappelijke methode niet en ontkennen feiten. Bovendien is ‘waarheid’ bij complotdenkers nooit tentatief.
Als je met dit artikel de discussie wilt starten m.b.t. gedemocratiseerde kennisproductie dan had ik dit artikel anders ‘geframed’ en niet het m.i. slechte voorbeeld gebruikt van Anneke Bleeker en ‘verontruste moeders’ gebruikt.
De door jou gelinkte Zembla uitzending over ‘de gevaren van mobiele telefonie’ is een treffend voorbeeld van de vaak verkeerde invloed van de media op kennisproductie. Het is een nogal tendentieuze en eenzijdige uitzending die jou doet geloven dat mobiele telefoon ‘straling’ schadelijk is, terwijl de wetenschap zegt dat het niet onmogelijk maar (tot op heden) onwaarschijnlijk is dat ‘straling’ van mobiele telefoons schadelijk is.
http://www.denieuwereporter.nl/2012/06/de-bangmakerij-van-zembla/
http://www.sciencebasedmedicine.org/index.php/are-cell-phones-a-possible-carcinogen-an-update-on-the-iarc-report/
31.08.2012
12:29
@corneel
ik zeg ook zeker niet dat alle alternatieve theorien equivalent zijn aan de meest standvastige, dat is duidelijk. De criteria hiervoor moeten alleen wel ook duidelijk zijn, en niet “omdat we deze inzichten nou eenmaal heilig hebben verklaard”. En ja, jouw vraag is een politieke vraag, daar kan ik niet over beslissen, maar dat moeten we samen doen. (ik zou onderzoek naar creationisme bijvoorbeeld ook niet vruchtbaar vinden, maar who knows… )
31.08.2012
11:14
@Jaron
Regelgeving maken voor bedrijfsgefinancierd onderzoek is inderdaad eenvoudig. Het is de controle op het naleven ervan dat mij een onmogelijke taak lijkt. Ik denk dat de enige manier waarop de overheid objectieve informatie kan garanderen is, door dat zelf te financieren. En dat gaat recht tegen de huidige trend in.
Wat betreft het tweede punt : ook “moderne, wetenschappelijke inzichten” zijn altijd maar van voorlopige waarheid. Dit is waar, maar je mist, net zoals Peter Achterberg, het punt. Dat wetenschappelijke inzichten geen onwrikbare waarheden zijn, wil niet zeggen dat ze equivalent zijn aan alle mogelijke alternatieven. Het financieren van onderzoek op basis van anti-vaccinatie of creationistische sentimenten is verspilling; De kans dat daar nieuwe waardevolle inzichten uit voortkomen is nihil. Mijn vraag is of dat een prijs is die we willen betalen voor het democratiseren van onderzoek.
30.08.2012
16:20
voor iedereen: laat ik vooropstellen geen kant-en-klare oplossingen te hebben voor hoe kennisproductie gedemocratiseerd kan worden, ik ben geen politicus, maar wetenschapper, en ik wil vooral de discussie starten en laten zien hoe kennis en de productie daarvan enorm veel macht met zich meebrengt, en dat in onze huidige politieke structuur dit probleem niet in onze democratie is ondergebracht. De asymmetrie van kennis die hierdoor is/kan ontstaan is daarom een fundamenteel politiek probleem welke een publieke discussie vereist. Hoe het er allemaal precies uit moet komen te zien, daar moeten we met z’n allen maar over denken en beslissen: democratie!
@corneel: ik zal reageren op je eerste reactie, openheid van onderzoek is ook binnen bedrijfsgefinancieerde onderzoeksinstituten noodzakelijk omdat deze kennis wel in politieke besluitvorming gebruikt wordt, en hiermee een publieke rol krijgt. Regelgeving is niet moeilijk, want nu al bestaat er de wettelijke eis dat slechts twintig procent van de onderzoeken gedaan door de farmaceutische industrie openbaar hoeven gemaakt te worden: dit zijn natuurlijk de onderzoeken waaruit blijkt dat hun producten werken. Ik weet even niet meer of dit Amerikaanse of Europese regelgeving betreft, deze is namelijk erg ondoorzichtig en ik kan daar één, twee drie geen uitsluitsel over vinden. Dus, voor “wankerchief”: blijkbaar zijn “complotdenkers” niet de enige die bewust misleidende medische informatie naar buiten brengen. Dit is common practice niet alleen in de farmaceutische industrie, maar ook bijv. de tabaksindustrie (in al die jaren dat er “wetenschappelijk” ontkend werd dat roken schadelijk was), de olieindustrie (denk aan mogelijke gevaren van schaliegaswinning, zie de docu Gasland, aanrader!), en de telecomindustrie (denk aan de uitzending van Zembla over de gevaren van mobiele telefonie, http://zembla.vara.nl/Nieuws-detail.2624.0.html?&tx_ttnewstt_news=64808). Dit laat ook zien dat de overheid meer macht naar zich moet grijpen om openbaarheid en onafhankelijkheid van onderzoek te garanderen omdat het om de gezondheid en de welzijn van haar burgers gaat.
@corneel en “wankerchief”: ook “moderne, wetenschappelijke inzichten” zijn altijd maar van voorlopige waarheid (tot dat er een betere theorie komt) denk aan Kuhn. Continu onderzoek naar de “waarheid” of feitelijkheid van onze gevestigde (wetenschappelijke) ideeën is niet alleen waar de wetenschap nu juist om draait, maar ook wat politiek nagestreefd moet worden wil je niet in een epistemologische tunnelvisie belanden. Grappig hier is dit stukje van mijn collega Peter Achterberg enige tijd geleden over de waarheid van de evolutietheorie hier: http://www.sciencepalooza.nl/2011/10/theorieen-zijn-altijd-waar-en-andere-sprookjes/
Ten slotte lijkt er een angst te heersen voor de verspreiding van als “kennis” vermomde onwaarheden, leugens en mythes wanneer de kennisproductie gedemocratiseerd zou worden. Ik ben nog juist voorstander van goed gedegen wetenschappelijk onderzoek, de democratisering van kennisproductie is hier ook niet in tegenspraak mee. Zoals ik al zei, zou een agenderende macht hiervoor uitstekend zijn, dat wil dus zeggen dat verschillende publieken kunnen pleiten voor onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek. Het betekent niet dat Jan en alleman hun persoonlijke ideeën als kennis kunnen verspreiden. Maar zoals ik al zei, ik wil geen oplossingen aangeven, maar de discussie aanzwengelen. En simpelweg vanuit het idee dat we een democratie willen nastreven te zijn is het – gezien het politieke karakter van wetenschapsproductie – niet anders mogelijk dan dat we op de een of andere manier deze kennisproductie ook democratiseren: de burgers hebben recht op invloed in hoe politiek tot stand komt. Als er een publieke vraag blijkt te zijn om eerlijke kennis over bepaalde zaken te krijgen dan zou dat onafhankelijke onderzoek mogelijk gemaakt moeten worden, that’s all…
30.08.2012
09:52
@Paul
Ik heb de website bekeken, en ik kan die feitelijke informatie eerlijk gezegd niet vinden. Inderdaad wel veel stukjes van mensen met een aversie tegen “onnatuurlijke” stoffen, maar allemaal zonder enige onderbouwing.
Je zult duidelijker moeten zijn. Alle “natuurlijke” stoffen zijn net zo goed “chemisch” (alle stoffen hebben immers een chemische structuur) en vele daarvan zijn ook giftig. Veel synthetische middelen hebben een identieke chemische structuur aan de “natuurlijke” stoffen (ik las iets over vitamine C op de website). Kun je een argument geven waarom het een beter is dan het ander? Kun je studies tonen die dat onderbouwen?
29.08.2012
20:02
@ Paul, je eerste comment raakt kant nog wal. ‘Media en Wetenschap’ is dat een nieuw ministerie? Wat is nu precies onnatuurlijk en onzuiver? Zomaar met wat termen op de proppen komen kan niet, wel goed uitleggen waar je het niet mee eens bent, dan kunnen we allemaal met je mee discussieren.
29.08.2012
17:39
Het is nou eenmaal de minderheid van hoogbegaafden/meest intelligente mensen op deze planeet, die wel in staat is om complotten te doorzien…
‘All Truth passes through three stages. First, it is ridiculed. Second, it is violently opposed. Third, it is accepted as being self-evident’
Arthur Schopenhauer German philosopher (1788 – 1860)
29.08.2012
17:32
Op de site van Verontrustemoeders.nl is gewoon heel erg veel feitelijke informatie uit de Media en Wetenschap te vinden, waaruit duidelijk blijkt dat de chemische-, synthetische-, giftige-, genetisch gemanipuleerde- stoffen, nanotechnologie en alle andere onnatuurlijke en onzuivere troep die een normaal, gezond, weldenkend mens nooit in zijn lichaam zou stoppen, maar die wel volop worden verkocht door de Farmaceutische industrie…Zeer slecht voor de gezondheid is en duidelijk IQ-verlagend!
23.08.2012
15:17
De auteur selecteert selectief een paar quotes van Schellekens en verontruste moeders om vervolgens te concluderen dat ze praktische dezelfde bezwaren hebben. Dit lijkt me onjuist. Ook lijkt de auteur te veronderstellen dat veronruste moeders of mvr. Bleeker slechts als complotdenkers worden neergezet en noemt dit een treffend voorbeeld. Onjuist. Het complotdenken is slechts één van de redenen waarom de verontruste moeders en mvr. Bleeker worden bekritiseerd. De voornaamste kritiek is dat, door een anti-wetenschappelijke attitude, deze groep bewust misleidende medische informatie verspreidt, die bovendien gevaarlijk kan zijn voor de volksgezondheid. Daarnaast produceren deze mensen geen bruikbare kennis, omdat ze vast blijven houden aan onzinnige dogma’s en reeds ontkrachte mythes. De “stem” van verontruste moeders wordt niet als complotttheorie afgeserveerd maar is feitelijk ontkracht.
Het levensgevaarlijk kan zijn om complotdenkers niet af te serveren en invloed te laten hebben op kennisproductie. In de periode 2000-2007 zijn in Z-Afrika 300.000 onnodig gestorven, omdat AIDS-dissidenten, HIV/AIDS-ontkenners en een vitaminepillen verkoper die beweerde dat alles wat van “Big Pharma”afkomstig is, giftig is, toegang hadden tot de Z-Afrikaanse en het voor elkaar kregen om antivirale middelen te verbieden.
22.08.2012
21:15
Goed verwoord Corneel, ik ben het met je eens. Ik ben ook erg benieuwd naar hoe Jaron dat denkt in te vullen. Ik denk dat invloed van opinies gestuurd door de onderbuik al veel te groot is. Onder het mom van wederhoor krijgen de ‘complot denkers’ regelmatig aandacht die buiten proportie is waardoor voor het publiek lijkt alsof ze een wijd verbreidde mening verkondigen, terwijl die niet door feiten wordt onderbouwd.
22.08.2012
10:12
@Jaron
Bedankt voor je antwoord.
Het idee om kennisproductie te democratiseren klinkt sympathiek, maar ik zie een aantal problemen: Dat bepaalde bedrijfstakken selectief publiceren lijkt me moeilijk tegen te gaan zolang deze het onderzoek financieren. Ik denk eigenlijk niet dat je deze kunt dwingen onwelgevallige resultaten te publiceren. Extra probleem is dat jouw voorstel indruist tegen de huidige trend om onderzoek juist door derden te laten financieren.
Dat het publiek onderzoek stuurt lijkt me helemaal een slecht idee. Veel kritiek op moderne wetenschappelijke inzichten wordt gemotiveerd door anti-wetenschappelijke motieven (creationisme, anti-vaccinatie, ontkenners van klimaatverandering, etc). Het is ironisch dat je in je voorbeeld de anti-vaccinatie beweging als slachtoffer van complotdenken neerzet. Dit zijn vaak juist de mensen die de farmaceutische industrie afschilderen als de grote tegenstander, die alles en iedereen manipuleert om geld te verdienen. Het lijkt me niet verstandig om deze mensen invloed te geven op de kennisproductie.
21.08.2012
17:37
De kennisproductie democratiseren kan op verschillende manieren, wat al helemaal niet “het klootjesvolk subsidiëren om ook aan kennisproductie te gaan doen” hoeft te betekenen. Om te beginnen zou begonnen kunnen worden met stopzetten van gereguleerde selectieve publicatie, waardoor niet alle onderzoeksresultaten gepubliceerd hoeven te worden. In de farmaceutische industrie is dit schering en inslag, waar uitslagen van onderzoeken niet in hun (economische) belang zijn, simpelweg niet (allemaal) gepubliceerd worden. Maar ook zou wetenschappelijk onderzoek inderdaad democratisch, dus publiek en collectief, gestuurd kunnen worden, dit is wat ik bedoel met de “agenderende macht”. Niet heel vreemd als de wetenschap ook met publiek geld betaald wordt, lijkt mij.
21.08.2012
14:09
Tsja, wat is waarheid? Dat is me een vraag waar ik zo 1 2 drie niet het antwoord op weet…Maar ik weet wel dat je dat natuurlijk niet aan het volk moet overlaten. Als ik het goed begrijp moeten we het klootjesvolk subsidieren om ook aan kennisproductie te gaan doen, en natuurlijk ben ik een voorstander van gesundes volksempfinden en zo, maar wordt het dan geen puinhoop die zijn weerga niet zal kennen Of zijn we al zover heen dat die werkelijkheid (al dan niet met weerga) niet meer te kennen is? Vragen vragen… Ik vrees dat een beetje etnografisch onderzoek hier ook geen bevredigend antwoord op kan geven…
21.08.2012
10:25
Wat moet ik me voorstellen bij een “democratisch geregelde kennisproductie”? Bedoel je dat financiering van onderzoek weer moet worden onttrokken aan private investeerders (bedrijven, industrie)? Of dat onderzoek gestuurd moet worden door het publiek?