Wetenschap in de uitverkoop
Verschenen in Columns en Opinie, Focus, Nieuws
Als (vogel)paleontoloog begeef ik me nu niet echt in een van de meest winstgevende takken der wetenschap. Toegegeven, als ik morgen het 11e exemplaar van Archaeopteryx zou vinden, dan zou me dat een flinke smak geld kunnen opleveren. Maar afgezien van de mogelijkheid tot het verkopen van erg goedbewaarde of zeldzame fossielen (wat overigens door velen als ‘not done’ beschouwd wordt), levert mijn werk voornamelijk kapitaal in de vorm van kennis. Kennis over prehistorische vogelsoorten, over het uitsterven van ecosystemen en het ontstaan van nieuwe ecosystemen. Zaken die niet direct geld opleveren, maar die desalniettemin waardevol zijn.
Maar volgens het huidige kabinet moet wetenschap anders. In het nieuwe beleid van het ministerie voor Economische Zaken, Landbouw en Innovatie worden negen ‘topsectoren’ aangewezen waarin kennis moet worden omgezet in nieuwe diensten en producten (innovatie). Deze topsectoren worden extra gestimuleerd ten koste van andere (niet-top) sectoren. Wetenschap moet dus vooral economisch iets gaan opleveren. Deze plannen leidden tot hevige onrust en verzet in wetenschappelijk Nederland. Want wie bepaalt wat economisch nut precies is? De overheid? Het bedrijfsleven? Of de belastingbetaler? En wanneer levert iets economisch iets op?
Wetenschap bedrijven is nieuwsgierig zijn. Naar beesten, planten of moleculen. Naar patronen en processen. Hoe iets ontstaat, zich ontwikkelt en soms ook weer verdwijnt. Wetenschap is verrassend, spannend en inspirerend. Maar wetenschap is net zo goed geduldig zijn, vallen en op staan, en keer op keer een probleem van een nieuwe kant proberen te bekijken. Zoals een van mijn collega’s wel eens zegt als ik ergens niet uitkom ‘We moeten even met de voeten op tafel’. Even alles los laten en, al dan niet met de voeten op tafel, brainstormen, filosoferen, discussiëren, mogelijkheden bedenken, suggesties afschieten, nieuwe ideeën opperen en die weer van tafel vegen, om dan uiteindelijk met nieuwe invalshoeken en frisse moed terug te keren naar je probleemstelling. Een creatief maar tijdrovend proces waarbij ook stom toeval een rol speelt. Zo werd de werking van penicilline per toeval door Alexander Fleming ontdekt, en bleek jarenlang onderzoek naar muggen pas nuttig toen het West Nijl virus voorbij kwam. Die wetenschappelijke vrijheid, die creativiteit moet gewaarborgd blijven om tot nieuwe innovaties te blijven komen.
In reactie op de plannen van het kabinet heeft De Jonge Akademie, een onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschap (KNAW), een open brief opgesteld. Hierin stelt de Jonge Akademie dat de plannen van het kabinet om wetenschap vooral in te zetten voor innovatie enorm kortzichtig zijn en misschien wel bedreigend voor de toekomst van Nederland als Kennisland. Volgens de Jonge Akademie gaat het stimuleren van toegepast onderzoek voorbij aan het feit dat innovaties direct voortkomen uit fundamenteel onderzoek. Het uitdrukken van wetenschap in economisch nut gaat daarnaast ook voorbij aan het indirecte kapitaal wat voortkomt uit wetenschappelijke vooruitgang. Het extra stimuleren van innovatiegericht onderzoek, zo stelt de Jonge Akademie, kan daarom niet zonder extra impulsen aan fundamenteel onderzoek. Geen innovatie zonder wetenschap. Alleen op die manier behoudt je de creativiteit, nieuwsgierigheid en de ruimte voor innovatief denken die ten grondslag lag, en zal liggen, aan vele grote doorbraken en ontdekkingen. Met andere woorden, alleen op die manier blijft wetenschap echte wetenschap.
04.10.2011
15:23
Goed gezegd, en ben het ook eens met de reactie van Corneel..
De kwestie gaat ook mij erg aan het hart. Ben daarom erg blij dat ik in Amerika zit en daar voorlopig maar even blijf!
07.08.2011
18:48
Hallo Vinnie
Mijn voorbeelden zijn misschien kort door de bocht, maar ik bedoel zeker niet te zeggen dat de onderzoeken naar muggen en penicilline zonder aantoonbaar nut waren. Integendeel zelfs. Echter, ik denk dat beide onderzoeken niet werden ingegeven door economische belangen maar door wetenschappelijke nieuwsgierigheid en het willen begrijpen van respectievelijk microbiologie en de rol van muggen in ziekteoverdracht. Ik vrees dat dit soort onderzoeken bedreigd worden door de nieuwe visies van het huidige kabinet.
04.08.2011
16:51
Over het algemeen een goed stuk, maar de voorbeelden hadden iets beter gekozen kunnen worden. Het was sterker geweest als de auteur de zijn eigen werk of vakgebied had kunnen terugkoppelen aan het “nut” van onderzoek (bv. Het nut van Paleoentologie in klimaatonderzoek). De stelling dat penicilline per toeval ontdekt werd, is een beetje een loze stelling in dit betoog als je nagaat dat Flemming zijn hele onderzoeks carrier al bezig was met microbiologie (een gebied dat volgens de huidige tendens toevalligerwijs nog in de nuttige tak van wetenschap valt) en ook de stelling van de dat onderzoek naar muggen pas nuttig werd toen het West Nijl virus voorbij kwam is slecht gekozen. Als eerste was het onderzoek naar muggen dus volgens de auteur zonder aantoonbaar nut voordat de uitbraken van West Nile plaatsvonden, ten tweede is dit natuurlijk gewoon onjuist. Voor Yellow Fever was het namelijk al in 1900 aangetoond dat muggen het virus verspreiden, voor de Malaria parasiet was dit 1896 en voor Dengue virus 1906, en het is dus waarschijnlijk dat de huidige stand van kennis over muggen dus voornamelijk te danken is aan hun rol als ziekteverwekker. Maar dit doet natuurlijk niets af van het eigenlijke onderwerp van het artikel.
22.07.2011
12:49
Misschien een goed moment om deze stelling uit mijn proefschrift (2004) nog eens aan te halen:
Het woord “kenniseconomie” illustreert treffend het manco in de waardering voor wetenschappelijk onderzoek in Nederland: kennis is blijkbaar alleen interessant als het geld oplevert.
Er is niet veel veranderd sinds toen, vrees ik. De visie van het huidige kabinet geeft evenzeer blijk van intellectuele armoede.
21.07.2011
20:04
Bedankt Fedde, deze kwestie gaat me erg aan het hart.
21.07.2011
08:13
Mooi gezegd.